Không chỉ có lịch sử hơn 100 năm, Từ đường của cụ Nguyễn Khuyến còn là nơi chứng kiến những thăng trầm, lưu giữ những kỷ vật gắn với cuộc đời nhà thơ.
Nhà thơ Nguyễn Khuyến (1835 – 1909) hiệu là Quế Sơn, tự Miễn Chi. Cụ sinh ở quê mẹ tại làng Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định. Tuy nhiên, lớn lên, cụ lại sống chủ yếu ở quê cha, tức làng Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Nguyễn Khuyến xuất thân trong một gia đình nhà Nho nghèo. Năm 1864, cụ đỗ đầu thi Hương (Giải nguyên) ở trường Nam Ðịnh. Năm 1871, cụ đỗ Hội nguyên và tiếp tục thi Ðình đỗ Ðình nguyên. Từ đó, người ta gọi cụ là “Tam nguyên Yên Ðổ” (tức người đỗ đầu ba kỳ thi làng Yên Đổ).
Nằm cách trung tâm thành phố Phủ Lý (Hà Nam) khoảng 15km về phía đông nam, theo hướng quốc lộ 21A, khu di tích Từ đường Nguyễn Khuyến nằm ở làng Vị Hạ, xã Trung Lương (xưa là xã Yên Đổ), huyện Bình Lục, Hà Nam. Năm 1991, khu Từ đường này được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia. Lối vào nhà cụ Nguyễn Khuyến phải đi qua con đường mà một bên là đền và một bên là chùa, giống như câu thơ mà cụ đã từng viết trong bài Cảnh Trong Nhà: “Bên thần, bên phật, giữa thời ta”.
Cổng vào nhà Tam Nguyên Yên Đổ đề ba chữ nho “Môn Tử Môn”. Đây là một lời răn dạy của cụ về nghĩa thầy – trò. Trước khi vào nhà thầy, cho dù là quan lớn hay thứ dân, làm chức vụ gì thì đều phải tuân thủ đúng lễ nghĩa, xuống ngựa, xuống xe đi bộ vào viếng thầy.
theo Tổ Quốc
